Αρχές 1956. Λίγους μήνες πριν, η Τσάρμιαν Κλιφτ έχει φτάσει με την οικογένειά της στην Ύδρα – κι ας μην αναφέρεται πουθενά μέσα στο σώμα του κειμένου του βιβλίου της το όνομα του νησιού. Δεν έχουν έρθει για διακοπές· έχουν έρθει για να στεριώσουν. Θα μείνουν εκεί σχεδόν μια δεκαετία και θα αποτελέσουν έναν ζωτικό πυρήνα, θα διαμορφώσουν αυτοί πρωτίστως τη φιλόξενη εστία γύρω από την οποία θα αναπτυχθεί στην Ύδρα της δεκαετίας του ’60 η εκτεταμένη «αποικία» ξένων καλλιτεχνών και διανοούμενων, με εξέχοντα μέλη της τον Λέοναρντ Κοέν, τον Άξελ Γένσεν και πολλούς άλλους «ανθρώπους που ονειρεύτηκαν νησιά». Προς το παρόν όμως, όταν γράφει αυτό το βιβλίο –ουσιαστικά τα απομνημονεύματα της Κλιφτ από τους πρώτους μήνες της παραμονής τους στην Ύδρα– τα πράγματα είναι δύσκολα.

Περίπου έναν χρόνο νωρίτερα, το συγγραφικό ζεύγος Τζορτζ Τζόνστον και Τσάρμιαν Κλιφτ είχε πάρει την απόφαση να εγκαταλείψει το μαγκανοπήγαδο του Λονδίνου όπου ζούσε τα τελευταία χρόνια. Δυσφορούσε στους εξοντωτικούς ρυθμούς της μεγαλούπολης, όπου κυρίως ο Τζόνστον εξασφάλιζε τον βιοπορισμό της οικογένειας ως δημοσιογράφος και όπου η πολυπραγμοσύνη δεν επέτρεπε σε κανέναν από τους δυο τους να αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο. Έχοντας πρόσφατα ακούσει τη ραδιοφωνική εκπομπή ενός φίλου τους στο BBC σχετικά με τους σφουγγαράδες της Καλύμνου, η οικογένεια –είχαν ήδη δύο παιδιά– εγκαθίσταται αρχικά, τον Δεκέμβριο του 1954, στην Κάλυμνο, όπου παραμένει για περίπου οκτώ μήνες. «Είχαμε έρθει στην Κάλυμνο […] για να σιγουρευτούμε για την ανθρωπιά μας» γράφει η Κλιφτ στο έργο της που αποτυπώνει εκείνους τους πρώτους μήνες στην Ελλάδα, το Τραγούδι της γοργόνας. Ήταν «η επιλογή να ζήσουμε αντί απλώς να υπάρχουμε» σημειώνει στο Καθάρισέ μου έναν λωτό.

Προς το τέλος του καλοκαιριού του 1955, όταν οι δύο συγγραφείς έχουν αντλήσει την έμπνευση που ήλπιζαν από το τραχύ και πρωτόγονο ως προς τις ανέσεις νησί της Καλύμνου και έχουν συγγράψει ορισμένα μυθοπλαστικά και αυτοβιογραφικά έργα, κάποια συνεργατικά όπως το συνήθιζαν, μεταβαίνουν στην Ύδρα για μια λίγο πιο εύκολη διαβίωση, λίγο πιο κοντά στις ανέσεις του «πολιτισμού». Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο εύκολα όσο ήλπιζαν. Τα χρήματα από συγγραφικά δικαιώματα, η μόνη πηγή εισοδήματός τους, δεν έρχονται ούτε στην ποσότητα ούτε με τη συχνότητα που θα ήθελαν – χώρια που πρέπει κάθε φορά να μεταβαίνουν στον Πόρο καθώς η Ύδρα εκείνη την εποχή δεν διαθέτει τράπεζα. Η Κλιφτ είναι (απροσχεδίαστα) έγκυος στο τρίτο παιδί της οικογένειας, σε ένα νησί όπου η μαιευτική περίθαλψη περιορίζεται σε δύο μαμές, και πολύ σύντομα θα υπάρχει και πέμπτο στόμα για να τραφεί. Το Κυπριακό «φουντώνει μέρα με τη μέρα και στην Αθήνα καίνε σωρηδόν βρετανικές σημαίες και καθετί αγγλικό είναι μισητό» – και μολονότι οι ίδιοι είναι Αυστραλοί και όχι Άγγλοι, λίγο ως πολύ όλοι οι ξένοι που ζουν τότε στην Ελλάδα εισπράττουν μια δόση μισοξενίας. Και σαν να μην έφταναν αυτά, το νησί που ήλπιζαν ότι θα γίνει το ησυχαστήριό τους, έδαφος πρόσφορο για να αφοσιωθούν στη συγγραφή, έχει αρχίσει να γίνεται τουριστικός προορισμός, κέντρο διερχομένων για κάθε λογής καλλιτεχνίζοντες πλάνητες και εύπορους κοσμοπολίτες, σκηνικό για ταινίες του εγχώριου κινηματογράφου αλλά και του Χόλιγουντ – το καλοκαίρι του 1955 γυρίζεται στην Ύδρα το Κορίτσι με τα μαύρα του Μιχάλη Κακογιάννη, το καλοκαίρι του 1956 το Παιδί και το δελφίνι [Boy on a Dolphin] με την αναδυόμενη σούπερ σταρ Σοφία Λόρεν. «Παρακολουθούμε τη διαδικασία μετατροπής του νησιού σε σικ προορισμό» σημειώνει η Κλιφτ.

Κι ωστόσο δεν αποκαρδιώνεται και δεν μετανιώνει (σχεδόν ποτέ) για την απόφασή τους να ζήσουν στα ελληνικά νησιά. Όποτε μπαίνει στον πειρασμό να νοσταλγήσει τις ανέσεις του Λονδίνου, σκέφτεται αναπόφευκτα «πόσο γκρίζα ήταν όλα αυτά, και πώς φάνταζε κάθε επόμενη μέρα σαν αχανής μολυβένια πεδιάδα, ολόιδια με την προηγούμενη, στείρα, ανούσια, και πώς μας κατέκλυζε ένας ανείπωτος τρόμος έτσι όπως τρέχαμε και τρέχαμε ολοένα και πιο γρήγορα διανύοντας αυτές τις γκρίζες μέρες της ασφάλειας, ένα με το υπόλοιπο πειθήνιο κοπάδι. Γιατί ουαί κι αλίμονο αν ξέμενες λίγο πίσω. Αν δεν το αμφισβητήσεις όλο αυτό, η ψυχή σου μαραζώνει, η φλόγα της ζωής τρεμοπαίζει, μικραίνει, σβήνει από έλλειψη οξυγόνου. Εδώ, καταμεσής σε όλες μας τις δυσκολίες, η ζωή καίει με φλόγα τρανή».

Η Τσάρμιαν Κλιφτ γεννήθηκε το 1923 στη βόρεια Καϊάμα, μια κωμόπολη νότια του Σίδνεϊ στα ανατολικά παράλια της Αυστραλίας. Η γενέτειρά της ήταν ένας βραχώδης τόπος άγριας φυσικής ομορφιάς πάνω στη θάλασσα και το τοπίο αυτό, σε συνδυασμό με τις εμπειρίες της ζωής της των πρώτων δύο δεκαετιών, διαμόρφωσε εν πολλοίς –όπως συμβαίνει μάλλον με όλους μας– την προσωπικότητα αυτής της πολύ ξεχωριστής γυναίκας, «διόλου χαρακτηριστικής για την εποχή της», όπως εύστοχα σημειώνει η βιογράφος της Nadia Wheatley στη λεπτομερή και εμπεριστατωμένη βιογραφία της με τίτλο The Life and Myth of Charmian Clift (HarperCollins, 2001). Χάρη στη γεωμορφολογία της ιδιαίτερης πατρίδας της, η Κλιφτ ήταν αθλητικός τύπος και δεινή κολυμβήτρια ήδη από τα παιδικά της χρόνια, ενώ η θάλασσα και οι απόκρημνες ακτές υπήρξαν πάντα κυρίαρχα στοιχεία της ζωής της αλλά και του φαντασιακού της. Αυτά ίσως ήταν και τα καθοριστικά συστατικά της βαθιάς ταύτισης που βίωσε η Κλιφτ με τα ελληνικά νησιά και ιδιαίτερα με την Κάλυμνο, όπως αυτή αποτυπώνεται και στο Τραγούδι της γοργόνας.

Στην Ύδρα, ωστόσο, η Κλιφτ επιζητούσε κάτι διαφορετικό: στην Ύδρα αναζήτησε το «νησί των Λωτοφάγων», την πολυτέλεια της ευκολίας των πιο προνομιούχων που ήταν πάντα «στην άλλη πλευρά του λόφου», όπως η υψηλή κοινωνία των πιο εύπορων της βόρειας Καϊάμα. Και ενώ στο Τραγούδι της γοργόνας βλέπουμε τη συγγραφέα να σκιαγραφεί αριστοτεχνικά κυρίως το νησί και τους κατοίκους της Καλύμνου, στο Καθάρισέ μου έναν λωτό η διεισδυτική ματιά της γίνεται πιο ενδοσκοπική, περιγράφοντας περισσότερο την κοινότητα των «ξένων» στο νησί και τις δυναμικές ανάμεσά τους, αλλά κυρίως μύχιες πτυχές του προσωπικού της ψυχισμού – «το νησί» δεν κατονομάζεται γιατί δεν χρειάζεται να κατονομαστεί. «Ζώντας σ’ ένα νησί, κάποια στιγμή, αναπόφευκτα, θα συναντήσεις τον εαυτό σου» γράφει η Κλιφτ στο Καθάρισέ μου έναν λωτό – και αυτή η «συνάντηση» βρίσκεται στον πυρήνα του βιβλίου.

Γιατί η προστακτική όμως; Γιατί Καθάρισέ μου έναν λωτό; Είναι 1943 και η Αυστραλία, που συμμετέχει ενεργά στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σχεδόν από την αρχή του, στρατολογεί και γυναίκες. Η Κλιφτ που, μ’ όλη την αγάπη για τη γενέτειρά της, ταυτόχρονα ασφυκτιά στη μικρή κωμόπολη και δεν παύει ποτέ να αναζητά διεξόδους προς ευρύτερους ορίζοντες και προς τη μεγάλη ανθρώπινη περιπέτεια, κουβαλώντας τώρα και το τραυματικό βίωμα μιας ανεπιθύμητης εξώγαμης εγκυμοσύνης και του αποχωρισμού από το παιδί της που, μετά από πιέσεις των γονιών της, δόθηκε προς υιοθεσία, αποφασίζει να καταταγεί στον αυστραλιανό στρατό. Εκεί η πυροβολήτρια Κλιφτ –όταν αναφέρεται σε «ομοχειρία πυροβολητών» μέσα στο βιβλίο της ξέρει για τι μιλάει– βλέπει στο υπνωτήριο του στρατώνα τη συγκάτοικο και φίλη της Νόνα Γουντ, που μόλις έχει επιστρέψει από άδεια με μια σακούλα λευκόσαρκα χοντρόπετσα σταφύλια, να πιάνει να τα ξεφλουδίζει για να τα φάει. Οι μνήμες είναι νωπές ακόμη από την κινηματογραφική επιτυχία του 1933 I’m No Angel όπου, στο τέλος μιας σκηνής έντασης, η μυθική Μέι Γουέστ λέει με τη γνωστή ηδυπάθειά της στην υπηρέτριά της, Beulah, peel me a grape! – «Μπιούλα, ξεφλούδισέ μου ένα σταφύλι!». Και καθώς η Κλιφτ εκείνη τη στιγμή διαβάζει τους Λωτοφάγους του Άλφρεντ Τέννυσον, δεν χάνει την ευκαιρία να παίξει με τον συγκερασμό λέγοντας στη φίλη της, «Peel me a lotus!». Τότε γεννήθηκε, σύμφωνα με τη μαρτυρία της Γουντ όπως αυτή καταγράφεται στη βιογραφία της Κλιφτ, η συγκεκριμένη φράση που, όπως το συνήθιζε, η Κλιφτ συγκράτησε για να χρησιμοποιήσει στο μέλλον. Και η στιγμή που στέριωσε στην Ύδρα ήταν ιδανική για να ανακαλέσει τον λωτό: ζούσε πια, με ιδιόκτητο σπίτι, στην ονειρεμένη χώρα του Ομήρου, τη χώρα που είχε αγαπήσει διαβάζοντας την Οδύσσεια και την Ιλιάδα και τους Ελληνικούς μύθους του Ρόμπερτ Γκρέιβς, τη χώρα που είχε «ερωτευτεί κεραυνοβόλα» από το πρώτο σύντομο ταξίδι τους εκεί (Πελοπόννησο, Δελφούς, Ύδρα, Αίγινα, Δήλο, Ρόδο, Πάτμο, Κρήτη…) την άνοιξη του 1954, την «πνευματική πατρίδα της» όπως χαρακτηρίζει την Ελλάδα μια μαρτυρία στη βιογραφία της, και δεν είχε καμία επιθυμία να επιστρέψει ή να πάει οπουδήποτε αλλού.

Η Κλιφτ ήταν μια γυναίκα «μπροστά από την εποχή της», προπομπός του λεγόμενου «δεύτερου κύματος» του φεμινισμού. Μια γυναίκα συγγραφέας που πάσχιζε να λαξέψει τη θέση της στον κόσμο έξω από τη σκιά του (μετέπειτα πολύ επιτυχημένου) συγγραφέα και κορυφαίου στην Αυστραλία πολεμικού ανταποκριτή συζύγου της και πέρα από την τροχοπέδη των μητρικών και οικοκυρικών υποχρεώσεων. Μια γυναίκα που πάσχιζε να ισορροπήσει τη λαχτάρα της για ελευθερία και αυτενέργεια με την αγάπη της για την οικογένεια. Η επίσημη συνολική συγγραφική παραγωγή της (καθώς οι βιογράφοι του ζεύγους ομονοούν ότι είχε σημαντική συνεισφορά και στη συγγραφική παραγωγή του συζύγου της Τζορτζ Τζόνστον, πέρα από τα τρία μυθιστορήματα στα οποία αναγνωρίζεται «επισήμως» και εκείνη ως συνδημιουργός) υπήρξε σχετικά περιορισμένη: εκτός από τα δύο ταξιδιωτικά απομνημονεύματα Το τραγούδι της γοργόνας και το Καθάρισέ μου έναν λωτό, συνέγραψε δύο μυθιστορήματα, άρθρα, σενάρια, καθώς και περισσότερα από διακόσια δοκίμια, τα τελευταία κυρίως μετά την επιστροφή του ζεύγους στην Αυστραλία το 1964 – το 2022 εκδόθηκε, σε επιμέλεια της βιογράφου της, η ανθολογία δοκιμίων της Sneaky Little Revolutions, The Selected Essays of Charmian Clift (NewSouth, 2022), ενώ ο Peter Craven, αρθρογράφος της Sydney Morning Herald, δεν διστάζει να χαρακτηρίσει την Κλιφτ «τη σπουδαιότερη δοκιμιογράφο της Αυστραλίας» (14/6/2022). Τα κείμενά της τάσσονται σταθερά υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών, των μεταναστών, αλλά και των γηγενών της Αυστραλίας, κατά της λογοκρισίας και υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης, κατά του πολέμου και της επιστράτευσης (τότε για τον πόλεμο του Βιετνάμ), υπέρ της δημοκρατίας και κατά της χούντας – η Κλιφτ και ο σύζυγός της υπήρξαν πολύ ενεργοί (διετέλεσαν και αντιπρόεδροι) στην αυστραλιανή Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα κατά την Επταετία.

Φέτος (2023) συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση της Κλιφτ. Πάνω από 65 χρόνια μετά τη συγγραφή του Καθάρισέ μου έναν λωτό οι γυναικείες διεκδικήσεις και δυσκολίες δεν δείχνουν δυστυχώς να έχουν αλλάξει πάρα πολύ από τότε. Η θετική πλευρά αυτής της σχετικής… βραδύτητας στις εξελίξεις είναι ότι έχουν παραμείνει σχεδόν ανέπαφα και ορισμένα από τα πράγματα που ίσως επιθυμούμε να διασωθούν. Στην Ύδρα, η Σπηλιά με τις πλάκες της εξακολουθεί να είναι το αγαπημένο σημείο των λουόμενων κοντά στο λιμάνι, ενώ στη θέση του εμβληματικού «Μπαρ του Κάτσικα», που πρωταγωνιστεί σχεδόν σαν ανθρώπινος χαρακτήρας στο βιβλίο, βρίσκεται σήμερα η καφετέρια Ρολόι. Το «σπίτι δίπλα στο πηγάδι», καπετανόσπιτο του 18ου αιώνα σύμφωνα με τη βιογράφο της Κλιφτ, όπου έζησαν εκείνα τα δέκα χρόνια στην Ύδρα η συγγραφέας και η οικογένειά της, στέκει ακόμη σχεδόν ακριβώς όπως ήταν τότε.

Από τον πρόλογο της μεταφράστριας Φωτεινής Πίπη που περιλαμβάνεται στο βιβλίο Καθάρισέ μου έναν λωτό.